Κυθνιακά
Με το όνομα Κυθνιακά φέρονται στη νεότερη ελληνική ιστορία η εναντίον του Όθωνα στάση που συνέβη τον Φεβρουάριο του 1862 από τον λοχαγό Νικόλαο Λεωτσάκο διοικητή μικρού σχετικά στρατιωτικού τμήματος στη Σύρο.
Γενικά
Την εποχή εκείνη μετά την επανάσταση που εκδηλώθηκε τον Ιανουάριο του 1862 στο Ναύπλιο και τις ταραχές που σημειώθηκαν σε διάφορα σημεία της Ελλάδας πολλοί από τους πρωταίτιους αυτών είχαν συλληφθεί οι οποίοι με απόφαση της τότε κυβέρνησης στάλθηκαν τη νύκτα ξημερώνοντας 18 Φεβρουαρίου με τον Ατμοδρόμωνα Αμαλία στη νήσο Κύθνο όπου και τέθηκαν υπό κράτηση.
Στάση
Λίγες ημέρες μετά, στις 28 Φεβρουαρίου ο διοικητής του εδρεύοντος στη Σύρο πεζικού τμήματος ο υπολοχαγός Νικόλαος Λεωτσάκος, κατά παράβαση του όρκου του και του στρατιωτικού κανονισμού στασίασε κατά της τότε κυβέρνησης.
Καταλαμβάνοντας το διερχόμενο πλοίο "Καρτερία" που βρίσκονταν ελλιμενισμένο, ακολουθούμενος από 30 στρατιώτες που είχε υπό τις διαταγές του, αφού προηγουμένως κατέστρεψε το τηλεγραφικό καλώδιο της νήσου, έσπευσε στη Κύθνο προκειμένου ν΄ απελευθερώσει τους εκεί εκτοπισμένους από την κυβέρνηση πολιτικούς εξόριστους, με απώτερο σκοπό να μεταβεί στη συνέχεια στη Χαλκίδα και να εξεγείρει πολίτες και άλλους στρατιωτικούς ώστε να βαδίσει κατά της Αθήνας.
Καταστολή
Τότε ο Νομάρχης Σύρου Α. Αλεξανδρόπουλος κατάφερε να επιβιβαστεί σε αυστριακό πλοίο που ήταν στο αγκυροβόλιο και δια του τηλεγράφου του έσπευσε και ειδοποίησε τη Κυβέρνηση περί των κινήσεων και σκοπών του επίορκου λοχαγού, τα σχέδια του οποίου είχαν διαρρεύσει. Η στάση όμως αυτή έγινε σχεδόν αμέσως γνωστή στην Αθήνα και στάλθηκε το πολεμικό πλοίο "Αμαλία" , (με κυβερνήτη τον πιστό στον Όθωνα Παλάσκα) με ειδικό απόσπασμα για τη σύλληψή τους: συγκεκριμένα εστάλει ο 4ος λόχος υπό τον λοχαγό Τσίρο. Λίγο πριν το μεσημέρι εκείνης της ημέρας η ΄΄Αμαλία΄΄ αντιλήφθηκε την ΄΄Καρτερία΄΄ στο βόρρειο ακρωτήριο της Κύθνου, και την κανονιοβόλησε , αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Η ΄΄Καρτερία΄΄ ταχύτατα ελλιμενίστηκε στον μικρό κόλπο της Αγίας Ειρήνης, ενώ ο Ν. Λεωτσάκος και ο Μωραϊτίνης κατέλαβαν δύο θέσεις κοντά στην Αγ. Ειρήνη, αφού έστησαν σε επίκαιρο σημείο ένα από τα τηλεβόλα τους. Σ΄αυτό το διάστημα όμως και ο Τσίρος με 25 άνδρες είχε αποβιβασθεί στο βόρρειο άκρο του νησιού, οπότε οι επαναστάτες μετακινήθηκαν λίγο προς τον όρμο των Λουτρών, σε ένα λοφίσκο, όπου και υποδέχθηκαν με ασταμάτητο πυρ τους αντιπάλους τους. Τελικά αναγκάσθηκαν να υποχωρήσουν στα ψηλότερα, δίότι βάλλονταν συνέχεια από τα εύστοχα πυρά του Παλάσκα, από το πλοίο.[1]. Μόλις αντιλήφθηκε ο Τσίρος ότι οι επαναστάτες θα κινούνταν προς το εσωτερικό του νησιού με σκοπό να ξεφύγουν , χώρησε τις δυνάμεις του στα τρία και άρχησε την επίθεση εναντίον τους, αφού επανειλημμένα αποκρούσθηκε η πρότασή του για για παράδοση. Έτσι στη Κύθνο στις 1 Μαρτίου του 1862 κατά την ένοπλη αντίσταση που πρόβαλε ο Περικλής Μωραϊτίνης, η οποία κράτησε πάνω από μία ώρα, και κατά την ανταλλαγή πυροβολισμών που ακολούθησε έπεσε νεκρός μαζί με τον Λεωτσάκο και τον φοιτητή Σκαρβέλη. Τους δε λοιπούς εξόριστους συνέλαβαν αιχμαλώτους.
Τα σκληρά όμως κυβερνητικά μέτρα που λήφθηκαν κατά των αιχμαλώτων εξήγειραν την τότε αθηναϊκή κοινή γνώμη υπέρ των στασιαστών που τιμήθηκαν μάλιστα ως ήρωες τόσο με πατριωτικά όσο και με λαϊκά επαναστατικά τραγούδια.
Λαογραφία
Ακόμα και σήμερα ακούγεται το τραγούδι των γέρων κατοίκων της Κύθνου :
"Του Λεωτσάκου το παιδί και του Μωραιτίνη
απάνου σκοτωθήκανε εις την Αγιάν Ειρήνη".
De Siris