Ζοζέ
Σαραμάγκου
O
Ζοζέ (Ιωσήφ) ντε Σόζα Σαραμάγκου γεννήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 1922 και πέθανε
στις 18 Ιουνίου 2010, ήταν Πορτογάλος συγγραφέας, ποιητής, σεναριογράφος και
δημοσιογράφος, τιμημένος με Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Τα έργα του, μερικά από
τα οποία μπορούν να θεωρηθούν αλληγορικά, γενικά παρουσιάζουν ανατρεπτικές
όψεις πάνω στα ιστορικά γεγονότα, δίνοντας έμφαση στον ανθρώπινο παράγοντα. Ο
Σαραμάγκου κέρδισε το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1998. Ίδρυσε το Εθνικό
Μέτωπο για την Προάσπιση του Πολιτισμού (Λισσαβώνα, 1992) μαζί με τον Αρμίντο
Φρέιτας-Μαγκαλιάες και άλλους. Ζούσε στο νησί Λανθαρότε των Κανάριων Νήσων της
Ισπανίας.
Βιογραφία
Ο Σαραμάγκου
ήταν εγγονός ακτημόνων χωρικών από το χωριό Αζινιάγκα της Πορτογαλίας, ένα
μικρό χωριό στην επαρχία Ριμπατέζου, 100 περίπου χιλιόμετρα βορειοανατολικά της
Λισσαβώνας. Ο πατέρας του λεγόταν Ζοζέ ντε Σόζα και η μητέρα του Μαρία ντε
Πιεδάδε. Το «σαραμάγκου», ένα άγριο ποώδες φυτό, το γνωστό άγριο ραδίκι, ήταν
ψευδώνυμο της οικογένειας του πατέρα του, το οποίο ενσωματώθηκε τυχαία στο
επώνυμό του κατά την επίσημη καταγραφή του στα μητρώα γέννησης. Το 1924, η
οικογένεια Σαραμάγκου μετακόμισε στη Λισσαβώνα, όπου ο πατέρας του ξεκίνησε τη
δουλειά του αστυνομικού. Μερικούς μήνες μετά τη μετακόμιση της οικογένειας στη
Λισσαβώνα, ο μεγαλύτερος κατά δύο χρόνια αδελφός του συγγραφέα, Φρανσίσκο,
πεθαίνει.
Ο συγγραφέας
περνούσε τις διακοπές του στο χωριό των γονιών του, Αζινιάγκα, μαζί με τους
παππούδες του. Όταν ο παππούς του υπέστη σοβαρό πρόβλημα στην καρδιά του και
έπρεπε να πάει στη Λισσαβώνα για θεραπεία, ο Σαραμάγκου θυμάται: «Πήγε στην
αυλή του σπιτιού, όπου υπήρχαν λίγα δέντρα, μερικές ελιές και συκιές. Και
πέρασε από όλα αγκαλιάζοντάς τα με τη σειρά, κλαίγοντας, λέγοντάς τους αντίο
μιας και ήξερε πως δε θα επέστρεφε». Το να βλέπεις και να ζεις κάτι τέτοιο,
λέει ο Σαραμάγκου, αν αυτό δε σε σημαδεύει για την υπόλοιπη ζωή σου, τότε δεν
έχεις αισθήματα. Παρόλο που ο Σαραμάγκου ήταν καλός μαθητής, οι γονείς του δεν
είχαν την οικονομική δυνατότητα να τον στείλουν στο κλασικό γυμνάσιο και έτσι ο
Ζοζέ τελειώνοντας το δημοτικό γράφτηκε στην ηλικία των 12 σε τεχνικό γυμνάσιο.
Μετά την αποφοίτησή του, εργάστηκε για δύο χρόνια ως μηχανικός αυτοκινήτων.
Αργότερα ξεκίνησε να εργάζεται σε εκδοτική επιχείρηση όπου και συνέχισε ως
μεταφραστής και έπειτα ως δημοσιογράφος. Υπήρξε διευθυντής έκδοσης της
εφημερίδας Diário de Notícias, θέση που αναγκάστηκε να αφήσει μετά
τα πολιτικά γεγονότα του 1974-75 (Επανάσταση των Γαρυφάλλων) και την
εγκαθίδρυση δημοκρατίας στην Πορτογαλία, ελεγχόμενης όμως από τη συντηρητική
παράταξη. Μετά από μια περίοδο εργασίας ως μεταφραστής, ήταν έτοιμος να
συντηρήσει τον εαυτό του ως συγγραφέας. Στην προσωπική του ζωή ο Σαραμάγκου
παντρεύτηκε το 1944 την Ίλντα Ρέις. Το μοναδικό τους παιδί, η Βιολάντε,
γεννήθηκε το 1947. Το 1988, ο συγγραφέας παντρεύτηκε την αρκετά νεότερή του
Ισπανίδα δημοσιογράφο Πιλάρ δελ Ρίο, η οποία είναι και η επίσημη μεταφράστρια
των βιβλίων του στα ισπανικά.
Πρώτο του
μυθιστόρημα ήταν η "Γη της Αμαρτίας" (1947), εκδοθέν μεσούσης της
δικτατορίας του Αντόνιο Σαλαζάρ, το οποίο πέρασε σχεδόν απαρατήρητο. Κέρδισε τη
διεθνή αναγνώριση όταν η έκδοση του μυθιστορήματος «Το Χρονικό του Μοναστηριού»
έθελξε την προσοχή του παγκόσμιου αναγνωστικού κοινού. Ο Σαραμάγκου είναι μέλος
του Κομμουνιστικού Κόμματος της Πορτογαλίας από το 1969, άθεος, και όπως
περιγράφει ο ίδιος τον εαυτό του, πεσιμιστής. Οι απόψεις του προκάλεσαν
αξιοσημείωτη αμφισβήτηση στην Πορτογαλία, ειδικά μετά την έκδοση του
μυθιστορήματος "Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον". Μέλη της Καθολικής
Κοινότητας της χώρας εξοργίστηκαν με την παρουσίαση του Ιησού από τον συγγραφέα
ως σφαλερού ανθρώπινου όντος. Η τότε συντηρητική κυβέρνηση της Πορτογαλίας απέρριψε
την υποψηφιότητά του για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας διατεινόμενη ότι το
έργο αυτό προσέβαλλε την Καθολική Εκκλησία και τους πιστούς της. Ως αποτέλεσμα,
και για να ξεπεράσει τη στενοχώρια του, ο συγγραφέας και η γυναίκα του
μετακόμισαν στο Λανθαρότε, νησί του συμπλέγματος των Καναρίων Νήσων.
Κατά τη
διάρκεια του πολέμου στον Λίβανο το 2006, υπέγραψε μια δήλωση μαζί με άλλους
διανοούμενους καταδικάζοντας αυτό που χαρακτηρίζει ως "πολύχρονη
στρατιωτική, οικονομική και γεωπολιτική πρακτική της οποίας ο πολιτικός σκοπός
δεν είναι τίποτα λιγότερο παρά η εξολόθρευση του Παλαιστινιακού Λαού".
Στις Ευρωεκλογές του 2009 ήταν υποψήφιος ευρωβουλευτής, δεν κατόρθωσε όμως να
εκλεγεί.
Λογοτεχνικά θέματα και τεχνοτροπία
Τα
μυθιστορήματα του Σαραμάγκου συχνά πραγματεύονται φανταστικά σενάρια, όπως αυτό
στο μυθιστόρημά του "Η Πέτρινη Σχεδία" (1986), στο οποίο η Ιβηρική
Χερσόνησος μετά από μία ρωγμή στα Πυρηναία, αποσπάται από την υπόλοιπη Ευρώπη
και πλέει στον Ατλαντικό Ωκεανό. Στο μυθιστόρημά του "Περί Τυφλότητος"
(1995), μια ολόκληρη απροσδιόριστη χώρα έχει πληγεί από μια μυστήρια μάστιγα
"λευκής τυφλότητας", με διαρκώς αυξανόμενα περιστατικά αιφνίδιας
τύφλωσης στον πληθυσμό.
Χρησιμοποιώντας
τέτοια ευφάνταστα θέματα και σχήματα, ο Σαραμάγκου καταπιάνεται με το υλικό του
με ενσυναίσθηση και ευαισθησία για την κατάσταση των ανθρώπων και την απομόνωση
της σύγχρονης αστικής ζωής. Οι χαρακτήρες του αγωνίζονται έντονα για την ανάγκη
τους να συνδεθούν μεταξύ τους, να σφυρηλατήσουν σχέσεις και δεσμούς κοινότητας,
καθώς και για την ανάγκη τους για ιδιαιτερότητα, ατομικότητα, όπως και να βρουν
νόημα και αξιοπρέπεια έξω από πολιτικές και οικονομικές δομές. Ο κριτικός
Λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ θεωρεί τον Σαραμάγκου τον δεύτερο σημαντικότερο
λογοτέχνη εν ζωή παγκοσμίως, πίσω μόνο από τον Φίλιπ Ροθ, αλλά άσκησε κριτική
στη σύγκριση συνθηκών που έκανε ο Σαραμάγκου μεταξύ Παλαιστινιακών Εδαφών και
Κολαστηρίου του Άουσβιτς, χαρακτηρίζοντάς τον "Πορτογάλο σταλινιστή".
Το
πειραματικό στυλ του Σαραμάγκου συχνά χαρακτηρίζεται από μακριές προτάσεις,
κατά περιπτώσεις περισσότερο από μια σελίδα σε μάκρος. Χρησιμοποιεί περιόδους.
Πολλές από τις παραγράφους του εκτείνονται για σελίδες χωρίς παύση για διάλογο,
τον οποίο ο συγγραφέας επιλέγει να μην οροθετεί με εισαγωγικά. Όταν ο ομιλητής
αλλάζει, ο Σαραμάγκου σηματοδοτεί αυτή την αλλαγή αρχίζοντας με κεφαλαίο το
πρώτο γράμμα της πρώτης λέξης που αναφέρει ο νέος ομιλητής. Στο μυθιστόρημά του
"Περί Τυφλότητος", ο συγγραφέας εγκαταλείπει ολοκληρωτικά τη χρήση
κύριων ονομάτων χρησιμοποιώντας εναλλακτικώς, μοναδικά χαρακτηριστικά για να
αναφερθεί και προσδιορίσει τους χαρακτήρες.
Εργογραφία στα Ελληνικά
Ο φωταγωγός,
2013 (υπό έκδοση)
Η σιωπή του
νερού, 2012
Χρονικό του
μοναστηριού, 2011
Το τελευταίο
τετράδιο, 2011
Κάιν, 2010
Το τετράδιο,
2010
Το κατά
Ιησούν Ευαγγέλιον, 2010
Το ταξίδι του
ελέφαντα, 2009
Το κατά
Ιησούν Ευαγγέλιον, 2009
Η πέτρινη
σχεδία, 2008
Ο άνθρωπος
αντίγραφο, 2008
Ιστορία της
Πολιορκίας της Λισαβόνας, 2008
Μικρές
αναμνήσεις, 2008
Η σπηλιά,
2008
Περί θανάτου,
2007
Το μεγαλύτερο
λουλούδι του κόσμου, 2006
Περί
φωτίσεως, 2006
Λέγοντας
ιστορίες, 2005
Η ιστορία της
άγνωστης νήσου, 2001
Όλα τα
ονόματα, 1999
Περί
τυφλότητος, 1998
De Siris